نکات کلیدی پیش از آغاز حفظ قرآن
الف) ویژگیهای مصحف حفظ
در درس گذشته گفتیم که مهمترین نکته در حفظ قرآن به روش دیداری این است که در فرآیند حفظ کل قرآن، به تعداد صفحات این کتاب مقدس، تصاویری در حافظه بلندمدت حافظ نقش می‌بندد؛ که هر قدر این تصاویر روشن‌تر و واضح‌تر باشد، کیفیت حفظ ارتقا می‌یابد و شخص از کار خود احساس رضایت بیشتری خواهد کرد. با توجه به این نکته اصلی، به بیان مهمترین ویژگیهای مصحف حفظ می‌پردازیم. در ابتدا لازم است بیان کنیم که «مصحف حفظ» همان قرآن ویژه‌ای است که حافظ در ابتدای کار حفظ برای خود برمی‌گزیند و ـ بنابر توصیه اکید عموم اساتید حفظ قرآن ـ بهتر است تا پایان یافتن حفظ کل قرآن، تمام فعالیت حفظ و مرور خود را با استفاده از همان قرآن انجام دهد. اما ویژگیهای این مصحف:
* بهتر است مصحف حفظ ـ چه برای حفظ آیات و چه برای در مرور و تکرار آنها ـ از قرآنهای رایج ۱۵ سطری انتخاب شود. دلیل این توصیه اولاً ویژگی منحصر به فرد این قرآنها در پایان یافتن صفحات به آیات است؛ به این معنا که آیه پایانی هر صفحه در همان صفحه تمام می‌شود و آخرین چیزی که در صفحه دیده می‌شود، شماره آن آیه است. همین ویژگی کمک شایان توجهی به حفظ آیات و شکل‌گیری تصویر ذهنی مورد نظر در حافظه می‌کند. همچنین زیبایی، صحّت و اتقان این رسم الخط و فراوانی و در دسترس بودن آن نسبت به قرآنهای دیگر موجبات امتیاز و برتری آن را فراهم کرده است. [۱]
* بهتر است مصحف حفظ بدون ترجمه باشد؛ چه ترجمه زیرنویس یا ترجمه در حاشیه، و به طور کلی و تا حد امکان از هرگونه حاشیه دیگر نیز خالی باشد. هر قدر مصحف حفظ ساده‌تر و بی‌پیرایه‌تر باشد، قدرت تمرکز و دقت حافظ در هنگام حفظ افزایش یافته و ذهن او با سهولت بیشتری بر متن آیات متمرکز می‌شود.
* رنگ زمینه صفحات به گونه‌ای نباشد که در بلندمدت موجب خستگی چشم و در نتیجه کاهش بازدهی حافظه شود. از اینرو بهتر است از قرآن‌هایی که رنگ زمینه آنها آبی روشن یا سبز مغز پسته‌ای و امثال آن است استفاده شود.
* بهتر است قطع قرآن مورد نظر قطع وزیری (متوسط) باشد. استفاده از قرآن‌هایی در قطع کوچکتر، حداقل به هنگام حفظ مقاطع جدید، مناسب نیست و ممکن است موجب خستگی چشم شود؛ هرچند به هنگام مرور و تکرار نیز بهتر است از قرآنهای قطع وزیری (یا بزرگتر) استفاده شود. به طور کلی هر قدر رسم الخط مورد استفاده درشت‌تر و واضح‌تر باشد، تثبیت آن در حافظه با سهولت بیشتر همراه خواهد بود.
تمام ویژگیهای فوق به شکل‌گیری بهتر و دقیق‌تر تصویر ذهنی صفحات در حافظه کمک می‌کند. البته این مطالب بدان معنا نیست که کار حفظ متوقف بر وجود چنین قرآنی شود؛ ولی بی‌تردید تحقق این شرایط، بازدهی کار حافظ را افزایش می‌دهد.
بار دیگر تأکید می‌کنیم که برای موفقیت هرچه بیشتر در امر حفظ قرآن و دستیابی سریع‌تر به نتیجه مطلوب، حتی الامکان از آغاز تا پایان کار حفظ از مصحف واحدی استفاده کنید و اگر این امکان فراهم نیست، سعی کنید حداقل برای حفظ مقاطع جدید از یک قرآن واحد استفاده کنید و مرور و تکرار را با قرآنهای دیگر انجام دهید.
ب)مناسب‌ترین زمان و مکان برای حفظ
بهترین شرایط زمانی و مکانی برای حفظ (حفظ قسمتهای جدید یا مرور محفوظات گذشته) زمانی است که حافظه فرد برای پذیرش مطالب جدید و حفظ آنها آمادگی بهتر و بیشتری دارد و می‌تواند با کیفیتی مطلوب به بازیابی و بازخوانی محفوظات گذشته بپردازد. بنابراین مناسب‌ترین زمان و مکان برای حفظ برای هر کس، بسته به شرایط زندگی او می‌تواند متفاوت باشد. اما به طور کلی و برای عموم علاقمندان به حفظ قرآن، بهترین زمان و مکان از شرایط زیر برخوردار است:
* بهترین زمان : به نظر می‌رسد آغاز روز و پس از استراحت شبانه مناسب‌ترین زمان برای حفظ قسمتهای جدید است. در این اوقات حافظه برای پذیرش مطالب جدید فراغت و آمادگی بیشتری دارد و هنوز چندان با مشغله‌های روزمره درگیر نشده و در نتیجه بهتر و راحت‌تر مطالب را در خود جای می‌دهد. زمان مناسب برای مرور محفوظات گذشته هم زمانی است که حافظ حداقل کمی از درگیری‌ها و مسائل روزانه خود فراغت یافته باشد. برای مثال، بعد از ادای نمازهای یومیه (یعنی در میانه روز و آغاز شب) و نیز پیش از خواب شبانه زمان‌های خوبی برای مرور محفوظات است.
* بهترین مکان : هر قدر مکانی که حافظ برای فعالیت‌های مرتبط با حفظ (اعم از حفظ جدید، مرور، پرسش و …) اختصاص می‌دهد، ساده‌تر و بی پیرایه‌تر باشد، به تمرکز ذهنی و بازدهی بهتر کار او کمک می‌کند. بنابراین یک اتاق یا فضای خالی و به دور از هیاهو و تا حد ممکن خالی از تزئینات، مکانی مناسب برای حفظ قرآن خواهد بود.
نکته دیگر در این رابطه آن است که حافظ باید بکوشد تا در حد توان، در زمانها و مکانهای ثابتی به حفظ بپردازد؛ مثلاً حفظ قسمتهای جدید را همیشه در آغاز روز انجام دهد و سپس در چند نوبت ثابت در طول روز، به مرور و تمرین محفوظات بپردازد. توجه به این نکات و عملی ساختن آنها کارکرد حافظه و کیفیت حفظ را افزایش خواهد داد.
ناگفته نماند که افراد شاغل و کسانی که اوقات فراغت چندانی ندارند، می‌توانند با یک برنامه‌ریزی مناسب، از وقتهایی که معمولاً در طول روز هدر می‌رود (مثل زمان انتظار برای رسیدن سرویس رفت و آمد، در اتوبوس یا مترو، هنگام رفتن به محل کار یا برگشت به منزل و …) به بهترین وجه استفاده کنند و مرور محفوظات خود را در این زمانها انجام دهند.
ج) از کجای قرآن شروع به حفظ کنیم؟
از جمله نکاتی که می‌تواند موجب تقویت انگیزه حافظان و پیشرفت سریع‌تر آنان شود، در نظر گرفتن اهداف زودیاب و در دسترس در حفظ قرآن است. توضیح آنکه ممکن است حفظ کل قرآن با حجمی بیش از ۶۰۰ صفحه در نگاه اول هدفی سنگین و دست‌نیافتنی به نظر برسد، اما فرد می‌تواند این هدف بزرگ را به اهدافی کوچکتر تبدیل کرده و با دستیابی به هر یک از آنها، در نهایت به آن هدف بزرگ دست یابد. با توجه به این نکته به سؤال فوق چنین پاسخ می‌دهیم: بهتر است کار حفظ خود را از جزء سی‌ام و حفظ سوره‌های کوتاه قرآن (از سوره ناس به سوره نبأ) آغاز کنیم. دلیل اصلی این پیشنهاد آن است که «حفظ جزء سی‌ام» به عنوان هدفی دردسترس و زودیاب، می‌تواند انگیزه ما را برای تداوم کار حفظ دو چندان سازد. به علاوه اینکه بیشتر افراد بسیاری از سوره‌های جزء سی‌ام را حفظ هستند و حفظ مابقی سوره‌ها هم به دلیل کوتاه بودن آیات و آسان بودن مقاطع، کار چندان دشواری نیست. پس از حفظ جزء سی‌ام و تثبیت آن می‌توانید کار خود را از حفظ قرآن از ابتدا (جزء اول) به انتها ادامه دهید.