مرور وتکرار محفوظات (۲)
ج) اقسام مرور
۱٫ مرور از حافظه
بهترین و مؤثرترین روش مرور محفوظات «مرور از حافظه» است. مرور از حافظه زمانی رخ می‌دهد که حافظ قرآن با تکیه بر حافظه آبهترین و مؤثرترین خود، سعی می‌کند محفوظات را از حفظ بخواند. در این روش حافظ، قرآن را می‌بندد و می‌کوشد محفوظات جدید یا قدیم را با کمک گرفتن از حافظه (و به عبارت بهتر، با کار کشیدن از حافظه) بازیابی نموده و بر زبان جاری سازد. نکته حائز اهمیت در این روش آن است که حافظ نباید بلافاصله پس از مکث یا به خاطر نیاوردن عبارات و آیات به قرآن مراجعه کند؛ بلکه باید سعی کند با تأمل و دقت در محل قرار گرفتن آیه و عبارات قبلی و بعدی آن و نیز ارتباطات معنایی و لفظی که در هنگام حفظ بین آیات برقرار نموده آنها را به یاد آورد و اگر این تأمل و دقت نتیجه‌بخش نبود، آنگاه به قرآن مراجعه کند. البته این مراجعه هم باید مراجعه‌ای مؤثر و مفید باشد؛ به این معنا که صرفاً به دیدن قسمت مورد نظر بسنده نکرده و با دقت در مکان قرار گرفتن آیه و نیز ارتباطش با آیات قبل و بعد، بکوشد برای همیشه آن را در ذهن خود تثبیت نماید تا در مرورهای بعدی دوباره در به یاد آوردن آن دچار مشکل نشود. به علاوه، به هنگام خواندن محل اشتباه هم، بهتر است خواندن خود را از یک یا چند آیه قبل و در آیات طولانی، از ابتدای آیه آغاز نماید.
* یک توصیه کابردی: در موارد بسیاری حافظ قرآن در مرورهای خود با اشکالات مشابهی مواجه می‌شود؛ به این معنا که مثلاً در مرور سوره مبارکه »نساء»، در یادآوری انتهای آیات، به دفعات متعدد به مشکل برمی‌خورد؛ یا در سوره مبارکه هود، در مرور و بازخوانی داستان پیامبرانی که در این سوره آمده به جهت مشابهت آن با آیاتی که در سوره مبارکه اعراف آمده دچار مشکل می‌شود. یک راه‌حل کلیدی برای مواجهه با اینگونه اشکالات ـ که البته در بحث «حفظ و مرور آیات و عبارات مشابه» نیز به آن اشاره خواهد شد ـ نگارش و نوشتن دقیق محل و مورد اشتباه و در صورت لزوم مقایسه آن با قسمتهای مشابه است. اگر حافظ قرآن محلهایی را که به هنگام مرور و بازخوانی آنها با مشکل مواجه می‌شود به طور منظم یادداشت نماید و در فرصتی جداگانه به بررسی موارد یادداشت‌شده بپردازد، بی‌تردید در مرورهای آینده با مشکلات کمتری مواجه خواهد شد.
۲٫ مرور شنیداری: در این روش، حافظ قرآن با گوش دادن به تلاوت ترتیل قسمتهایی که قبلاً حفظ نموده، آنها را مرور می‌کند. این روش از نظر اهمیت و فایده پس از روش نخست (مرور از حافظه) قرار می‌گیرد و تنها به منظور ایجاد تنوع در مرور توصیه می‌شود. البته حافظ باید به هنگام مرور از طریق گوش دادن به تلاوت ترتیل، «فعالانه» عمل نماید و نه «منفعلانه»؛ به این معنا که همواره یک کلمه یا عبارت از قاری مرتّل جلوتر باشد و قبل از خواندن او، کلمه یا عبارت بعدی را به خاطر آورد و اگر نتوانست، تلاوت را متوقف سازد و پس از تأمل بر قسمتی که به خاطر نمی‌آورد، ادامه آن را گوش دهد. چنانچه گفتیم، این روش مرور بهتر است صرفاً جهت تنوع بخشیدن به برنامه مرور محفوظات مورد استفاده حافظ قرار گیرد. [۱] البته نکته مهم در اینجا استفاده از تلاوت ترتیل مناسب است، که ویژگیهای آن را در ادامه بیان خواهیم کرد.
۳٫ مرور ذهنی: در این نوع مرور، فرد بدون اینکه آیات را بر زبان آورد در ذهن خود آنها را دوره می‌کند. طبیعتاً چنین مروری برای محفوظات تثبیت‌شده و استوار حافظ مناسب است و باید به طور محدود و ـ مثلاً ـ برای استفاده هرچه بهتر از زمانهایی که نمی‌توان برای آنها برنامه‌ریزی خاصی داشت استفاده شود.
* نکته: مرور با استفاده از دو روش (شنیداری و ذهنی) به ویژه برای افراد شاغل (مثل کارمندان) می‌تواند بسیار مفید و راهگشا باشد. این دسته از علاقمندان به حفظ قرآن، می‌توانند هنگام عزیمت به محل کار یا بازگشت به منزل یا دیگر موقعیتها، با استفاده از این دو روش محفوظات خود را مرور کنند.
۴٫ مرور از روی مصحف: حافظ می‌تواند گاهی اوقات برخی اجزاء و صفحات را از روی مصحف و با هدف استقرار هرچه بهتر مکان آیات در ذهن مرور کند.
هـ) کدام دوره ترتیل برای استفاده حافظان قرآن مناسب تر است؟
برای پاسخ به این سؤال ابتدا باید ویژگیهای یک ترتیل استاندارد و مناسب را بیان کنیم. ترتیل خوب و استاندارد باید حائز ویژگیهای زیر باشد:
* تمامی اجزاء قرآن با لهجه عربی فصیح و به گونه‌ای صحیح و متقن تلاوت شده باشد.
* سرعت تلاوت ـ چنانچه در تعریف ترتیل آمده است ـ از ریتم و آهنگی مناسب و معتدل برخوردار باشد؛ نه آنچنان تند که به اجرای قواعد تجویدی لطمه بزند و نه آنچنان کند که موجب خستگی شنونده شود.
* قاری مرتّل کلیه قواعد تجویدی را به نحو احسن اجرا کرده باشد.
* نحوه تلاوت قاری و وقف و وصل‌های او نشان‌دهنده توجه و اشراف وی به مبحث «وقف و ابتدا» و آشنایی با مفاهیم آیات باشد.
* تلاوت قاری از نظر صوتی و لحنی مطلوب و جذاب باشد و البته، قاری در استفاده از نغمات و الحان به افراط نگراییده باشد.
شاید همه ویژگیهای فوق به طور کامل در هیچ دوره ترتیلی یافت نشود، اما بسیاری از آنها را در برخی از ترتیل‌ها می‌توان یافت. از میان دوره‌های متعدد ترتیل که هم‌اکنون موجود است، به اذعان بیشتر کارشناسان قرائت و نیز حافظان موفق قرآن، دوره ترتیل استاد محمد صدیق منشاوی و سپس دوره ترتیل استاد محمود خلیل الحصری بر دیگر ترتیل‌ها برتری دارد و این برتری به سبب برخورداری حداکثری آنها از معیارهای یک ترتیل استاندارد است (که در بالا به قسمتهایی از آن اشاره شد). بنابراین توصیه عموم کارشناسان قرائت و حفظ به حافظان قرآن و کسانی که خواهان یادگیری اصولی ترتیل‌خوانی و رعایت قواعد تجوید، وقف و ابتدا و صوت و لحن هستند، استفاده از این دو دوره در وهله نخست است.[۲] علاوه بر این، ترتیلهای متعددی نیز توسط قاریان هم‌وطن تلاوت شده و در دسترس است که مشهورترین آنها ترتیل استاد شهریار پرهیزگار است.
* نکته: در سال‌های اخیر، ترتیلهای پرشماری از مرتّلان عرب‌زبان دیگر ـ به ویژه از کشور عربستان ـ به کشور ما وارد شده، که متأسفانه بیشتر آنها حتی از استانداردهای اولیه ترتیل هم برخوردار نیست. توصیه کارشناسان در درجه اول استفاده از ترتیلهای قرّاء مصری و ایرانی است، و در صورت تمایل به استفاده از ترتیل مرتّلان دیگر، تنها ترتیلهای محمد جبرئیل، مشاری العفاسی و محمد ایوب توصیه می‌شود. [۳]
پی نوشت:
[۱] . برای مثال، اگر برنامه مرور روزانه شما مرور دو جزء است، یک جزء و نیم آن را با استفاده از روش «مرور از حافظه» و نیم جزء دیگر را با استفاده از تلاوت ترتیل مرور کنید؛ یا اگر یک ساعت را برای مرور محفوظات اختصاص داده‌اید، ۴۵ دقیقه را با استفاده از روش اول و ۱۵ دقیقه دیگر را با استفاده از روش دوم مرور نمایید.
[۲] . البته این سخن به معنای تأیید مطلق ترتیل استاد منشاوی و استاد حصری نیست و اشکالاتی ـ به ویژه در بحث وقف و ابتدا ـ در تلاوت ترتیل این دو استاد وجود دارد.
۱٫ و بهتر است این استفاده هم به طور ضمنی و حاشیه‌ای و در کنار استفاده از یکی از ترتیلهای قاریان مصری یا ایرانی باشد و نه به طور مطلق.