جایگاه یادگیری مهارتهای ترتیل‌خوانی
آیا لازم است علاقمندان به حفظ و حافظان قرآن نسبت به فراگیری مهارتهای ترتیل‌خوانی (تجوید، صوت و لحن و وقف و ابتدا) اهتمام داشته باشند و از همان ابتدای حفظ قرآن و حتی پیش از آن، نسبت به یادگیری این فنون اقدام نمایند؟ پاسخ این سؤال مثبت است و شرط کمال حفظ و موفقیت هرچه بیشتر در این امر مقدس، تسلط بر مهارتهای فوق است. دلیل این سخن نیز روشن است و به این نکته بازمی‌گردد که اکثر قریب به اتفاق حافظان، قرآن را نه تنها برای برکات فردی، بلکه برای ارائه عمومی (از طریق شرکت در مسابقات و محافل قرآنی) حفظ می‌کنند. البته بدیهی است که نیّت عموم افراد هنگام آغاز حفظ همان نیل به رضای الهی و انس هرچه بیشتر با قرآن است، اما برکات عمومی حفظ قرآن هم از جمله مسائلی است که در ادامه فعالیت‌های حافظ نمود می‌یابد. خلاصه آنکه حافظ قرآن به منظور ارائه هرچه بهتر و مطلوب‌تر محفوظات خود در محافل عمومی (اعم از مسابقات، محافل و …) بهتر است نسبت به فراگیری مهارتهای ترتیل‌خوانی نیز اهتمام داشته باشد. اما در اینباره توجه به دو نکته لازم است:
نخست اینکه به‌رغم توصیه فوق (مبنی بر لزوم اهتمام حافظ به فراگیری مهارتهای ترتیل‌خوانی) نباید این اهتمام به اصل کار حفظ ـ که عبارت است از «برخورداری از حسن حفظ مطلوب و قابل قبول» ـ خدشه وارد کند. به عبارت دیگر توجه حافظ در درجه اول و بیش از هر چیز، باید به استحکام محفوظات و کمال حسن حفظ معطوف گردد و پس از آن نسبت به تقویت تجوید و وقف و ابتدا و فراگیری صوت و لحن توجه نماید. بنابراین در صورتی که برنامه‌های حافظ برای یادگیری مهارتهای فوق، اصل کار حفظ را با وقفه یا کندی مواجه می‌کند باید موقّتاً از یادگیری آنها منصرف شود و پس از حفظ کامل و متقن کل قرآن یا بخش قابل توجهی از آن، به یادگیری این مهارتها بپردازد.
نکته دوم را در قالب این سؤال مطرح می‌کنیم که «آیا فراگیری مهارتهای مورد بحث باید پیش از آغاز حفظ باشد، یا همزمان با کار حفظ یا پس از آن؟» هر سه وضعیت مورد اشاره در سؤال، ممکن و جایز است و هر کدام هم نمونه‌های متعدد و موفقی داشته است، اما مسلم است که بهترین وضعیت همان وضعیت اول است؛ به این معنا که فرد با تسلط نسبی بر مهارتهای مورد بحث به حفظ بپردازد. طبیعی است که در این صورت تا پایان فرآیند حفظ، این مهارتها را هم تا حد بالایی تقویت خواهد کرد. اما افرادی که آشنایی چندانی با تجوید و صوت و لحن ندارند و یا علاقمند به فراگیری آنها نیستند، ولی مشتاق حفظ قرآنند چه کنند؟ آیا آغاز حفظ را به بعد از یادگیری این مهارتها موکول کنند؟ و یا به دلیل بی‌علاقگی به تجوید و صوت و لحن از حفظ قرآن منصرف شوند؟ پاسخ ما به این سؤال منفی است. عده‌ای که مشتاق حفظ قرآنند اما تجوید و صوت و لحن نمی‌دانند هم می‌توانند به حفظ قرآن مشغول شوند، اما باید در حاشیه حفظ آیات و استحکام محفوظات، به تدریج به فراگیری این مهارتها نیز اقدام نمایند و یا چنانچه قبلاً گفتیم، این کار را به بعد از حفظ کل قرآن یا بخش قابل‌توجهی از آن واگذار کنند. همچنین کسانی که به دلایل گوناگون علاقه یا فرصت فراگیری این فنون را ندارند اما حفظ قرآن را دوست دارند، به حفظ قرآن مشغول شوند و خود را از این نعمت محروم ننمایند. چه بسا با گذشت زمان علاقه به یادگیری تجوید و مهارتهای دیگر در آنها به وجود آید و در کنار کار حفظ به این امور هم بپردازند. سؤال دیگری که ممکن است در اینجا مطرح شود این که: «آیا اجرای قواعد تجویدی بر قسمتهایی که شخص بدون تسلط به تجوید آنها را حفظ نموده ممکن است؟» در پاسخ می‌گوییم: بله، ممکن است؛ هرچند انجام این کار می‌تواند برای برخی افراد با کمی سختی همراه باشد، اما با چند بار مرور و تمرکز بیشتر بر این مقاطع، پس از مدتی به راحتی می‌توان آنها را نیز همراه با تجوید صحیح تلاوت کرد.
حفظ ترجمه آیات، شماره آیات، شماره صفحات و …
آیا در کنار حفظ متن آیات قرآن، حفظ ترجمه، شماره آیات، شماره صفحات، شماره سطرها و … هم ضرورتی دارد؟ پاسخ این سؤال منفی است. چنانچه قبلاً هم گفته‌ایم، در حفظ قرآن تنها باید حفظ متن آیات مد نظر باشد و فراگیری هر چیزی غیر از آن ضرورتی ندارد؛ چرا که ممکن است به اصل کار حفظ (یعنی تسلط بر آیات) آسیب وارد کند. اما اگر حافظی تشخیص دهد که حفظ مواردی مثل ترجمه،[۱] شماره آیات و … ضرری متوجه اصل کار او نمی‌کند، می‌تواند پس از مشورت با معلم حفظ خود یا یکی از اساتید حفظ، به حفظ این موارد نیز اقدام نماید. البته باید توجه داشت که همه این موارد در یک درجه از اهمیت و فایده قرار ندارند. می‌توان ترتیب آنها را از نظر میزان فایده و اثرگذاری در حفظ قرآن چنین برشمرد: ۱ـ حفظ شماره آیات ۲ـ حفظ ترجمه آیات ۳ـ حفظ شماره صفحات و سایر موارد نیز در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرد. برای مثال حفظ شماره آیات به حافظ کمک می‌کند تا توالی و تسلسل آیات را فراموش نکند و این نکته به ویژه برای حافظان مبتدی که معمولاً توالی آیات را فراموش می‌کنند بسیار مفید و راهگشاست. [۲] فایده دیگر این کار در برخورد با آیات مشابه است و از بر داشتن شماره آیات مشابه، مانع از تداخل آنها با یکدیگر شده و مرور آنها را آسان‌تر می‌کند. همچنین تسلط به شماره آیات برای حافظان علاقمند به مطالعات قرآنی بسیار مفید و کمک‌کننده است. به همین ترتیب، حفظ ترجمه آیات می‌تواند به یافتن ارتباطات معنایی و در نتیجه سهولت حفظ و سپس مرور آیات کمک کند.
در اینجا و به تناسب بحث، به دو روش عمومی و پرکاربرد برای حفظ شماره آیات اشاره می‌کنیم:
۱ـ تکرار شماره آیه در پایان آن در هر بار تکرار آیه، به صورت لفظی یا مرور در ذهن. در این روش فرض بر این است که شماره آیه نیز جزئی از آیه است و لذا در هر بار مرور، شماره آیه نیز تکرار و به تدریج در همانند متن آیه در ذهن تثبیت می‌شود.
۲ـ حفظ شماره‌های رُند (مثل ۵، ۱۰، ۱۵ و ….) و تشخیص مابقی شماره‌ها با کمک گرفتن از آنها.
پی نوشت:
[۱] . توجه داشته باشید که «حفظ ترجمه» در اینجا، با «دقت در ترجمه و مفاهیم آیات» که در بخش «مراحل حفظ یک مقطع» گفتیم متفاوت است؛ اولی ضرورتی ندارد، اما دومی اهمیت بسیار دارد و به تسهیل کار حفظ کمک شایانی می‌کند.
[۲] . به این معنا که حافظ آیات را به صورت تک تک به خوبی حفظ و ارائه می‌کند، اما خواندن آنها به صورت متوالی و پشت سر هم برای او مشکل است.