رعایت تعادل در فرایند حفظ قرآن
پرهیز از افراط و تفریط و حاکم کردن تعادل نیز در هر کاری لازم و ضروری است و گرفتار شدن در دام تندروی یا کندروی، نه تنها شخص را در رسیدن به اهداف مد نظر خود ناکام می‌گذارد، بلکه ممکن است خسارت و صدمات سنگینی نیز به او وارد آورد. در امر مقدس حفظ قرآن هم توجه به «اصل تعادل» و تلاش در جهت حاکم کردن آن در روند کار از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار است و دلیل این اهمیت نیز آن است که صدمات ناشی از افراط یا تفریط در تعامل با قرآن، صدماتی سنگین و گاه جبران‌نشدنی است. بسیار دیده شده است که افرادی با شور و علاقه فراوان حفظ قرآن را آغاز می‌کنند، اما پس از مدتی کوتاه شور و اشتیاق اولیه آنها فروکش کرده و کار حفظ را رها می‌کنند.[۱] اینگونه آسیب‌ها بیش از همه ناشی از تندروی‌های حافظان در زمانهایی از حفظ و خارج شدن آنها از مدار تعادل است. از جمله فوائد حضور در جلسات و کلاس‌ها و مشورت با اساتید حفظ همین است که این عزیزان با اشراف و تسلط بر شرایط و روحیات افراد آنها را در مسیر درست هدایت کرده و از افراط و تفریط باز می‌دارند. اما در صورتی که حضور در جلسات حفظ یا مشورت با اساتید حفظ مقدور نباشد، حافظان قرآن با دقت در نکات زیر و سعی در عملی کردن آنها می‌توانند از آسیب‌های مورد نظر مصون بمانند:
* سعی کنید از همان آغاز، کار خود را با توکل بر ذات لایزال الهی و توسل بر ذوات مقدس معصومان (علیهم السلام) و به ویژه حضرت ولی عصر (ارواحنا فداه) شروع کنید و در طی کار حفظ نیز از این نکته غفلت نورزید. باید اذعان کرد که حفظ کل قرآن کاری مشکل و زمان‌بر و نیازمند پشتکار و تلاش مداوم است. سختیها و مشکلات این کار مقدس را با توکل بر خدا و توسل به معصومان (علیهم السلام) بر خود هموار کنید.
* علاقمندان به حفظ آیات نورانی قران کریم از همان ابتدا باید به این نکته مهم توجه داشته باشند که حفظ کل قرآن باید در حرکتی تدریجی و مستمر صورت گیرد و لازم است از هرگونه شتابزدگی در آن پرهیز نمود. بر این اساس، پیش از آغاز جدی کار حفظ، برای ارزیابی درست توانمندیهای خود و دریافت برنامه‌ای جامع و دقیق، با یکی از کارشناسان حفظ قرآن مشورت کنید. [۲]
* بسیار بهتر است که برنامه حفظ حافظان مبتدی (که می‌خواهند تازه به حفظ قرآن بپردازد) تا چند ماه اول (حداقل دو تا سه ماه) از روزی «نیم‌صفحه» فراتر نرود. پس از این زمان و تا حفظ کامل قرآن، حجم حفظ جدید در هر روز به یک صفحه افزایش می‌یابد و باید تا پایان نیز این مقدار ثابت بماند. هرگز به فکر حفظ کردن دو یا چند صفحه جدید در یک روز نباشید و شک نکنید که بعدها از انجام این کار پشیمان خواهید شد. مهم‌ترین دلیل این توصیه ـ به ویژه نسبت به حفظ «نیم‌صفحه» در ماه‌های اول ـ آن است که این کار موجب می‌شود تا اشتیاق اولیه فرد به حفظ قرآن فروکش نکند و او هر روز منتظر آمدن روز دیگر و حفظ مقطع جدید باشد. این در حالی است که حفظ حجم‌های زیاد در ماه‌های اول، اشتیاق فرد را به زودی اشباع می‌کند و در نتیجه او دیگر تمایلی به ادامه کار حفظ ندارد؛ به علاوه اینکه پیمودن تدریجی مسیر حفظ قرآن موجب می‌شود تا حافظه فرد بهتر و سریع‌تر خود را با این مقوله جدید (حفظ مجموعه‌ای از عبارات عربی) سازگار کند، که این خود کارآیی حافظه را افزایش خواهد داد.
* توصیه مهم دیگر در این رابطه آن است که سعی کنید در هفته تنها ۵ روز را به حفظ قسمتهای جدید اختصاص دهید و در دو روز دیگر به مرور و تثبیت محفوظات و استراحت بپردازید و به این ترتیب حافظه خود را برای ادامه بهتر کار در روزهای آینده آماده کنید. [۳]
* حافظ قرآن باید در برنامه‌ریزی خود اوقاتی را برای تفریحات و سرگرمیهای سالم در نظر بگیرد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی زیبا و پرمعنا خطاب به ابوذر فرموده‌اند: «یا اَباذرّ، عَلَی العاقلِ أنْ یَکُونَ لَهُ اَرْبَعُ ساعاتٍ: ساعَهٌ یُناجى فیها رَبَّهُ عَزَّوَجلَّ، وَ ساعَهٌ یُحاسِبُ فیها نَفْسَهُ، وَ ساعَهٌ یَتَفَکَّرُ فیما صَنَعَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَیْهِوَ ساعَهٌ یَخْلُو فیها بِحَظِّ نَفْسِه مِنَ الْحَلالِ. فَاِنَّ هذِهِ السّاعَهَ عَوْنٌ لِتْلِکَ السّاعاتِ»: [۴] ای اباذر، بر عاقل است که اوقات شبانه‌روز خود را به چهار قسمت تقسیم کند: در ساعتى به مناجات با خدایش بپردازد، در ساعتى به حساب نفس خویش رسیدگی کند، در ساعتى در الطاف خدا نسبت به خود بیندیشد و در ساعتى خود را از نعمتهای حلال بهره‌مند گرداند؛ که این ساعت آخر یار و کمک آن سه ساعت دیگر است.»
توجه به این مطلب برای حافظان قرآن از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا این کار کارآیی حافظه (یعنی مهم‌ترین رکن حفظ) را به مراتب بالا می‌برد و زمان رسیدن به نتیجه را تسریع می‌کند. در مقابل، بی‌توجهی به این نکته ممکن است در درازمدت شخص را گوشه‌گیر و منزوی کند و حتی لذت انس با قرآن را نیز از او سلب نماید.
* پیشتر هم در درس دهم تأکید کردیم که سعی کنید همواره خود را در معرض پرسش و امتحان قرار دهید. البته این نکته بیشتر برای کسانی که امکان شرکت در جلسات و کلاسهای حفظ را ندارند مطرح می‌شود.[۵] بر همین اساس توصیه می‌کنیم از تکروی و پنهانکاریِ بیش از حد پرهیز کنید. اشکالی ندارد اگر اطرافیان و دوستانتان بدانند که شما مشغول به حفظ قرآن هستید و چه بسا دانستن این مطلب، موجب تمایل آنان به حفظ کلام الهی شود و شما نیز در این ثواب سهیم شوید.
نکات فوق برای همه حافظان و به ویژه کسانی که به‌تازگی حفظ قرآن را شروع کرده‌اند از اهمیت بسزایی برخوردار است. اگر می‌خواهید اشتیاق و عشق شما به قرآن و حفظ آن همواره پابرجا باشد و با گذشت زمان تقویت شود، سعی کنید به این نکات عمل کنید.
پی نوشت:
[۱] . متأسفانه حتی گاه دیده شده که برخی از علاقمندان و مشتاقان حفظ پس از مدت‌زمانی کوتاه یا بلند و در حالی که حجم قابل توجهی از قرآن را حفظ کرده‌اند، احساس می‌کنند که دیگر انس و اشتیاق اولیه به قرائت قرآن در آنها وجود ندارد و علاقه‌ای برای ادامه کار در خود نمی‌یابند.
[۲] . باید به این نکته توجه داشت که توانمندیهای افراد مختلف با یکدیگر متفاوت است. از اینرو چه بسا فردی بتواند کل قرآن را در طول سه سال با کیفیتی مطلوب حفظ نماید و دیگری این کار را حتی در پنج سال هم نتواند به راحتی به انجام برساند. حتی برای بسیاری از مشتاقان (به دلایل مختلف، از جمله داشتن مشغله‌های فراوان کاری، یا ضعف حافظه و …)، نباید حفظ کل قرآن توصیه شود و ایشان را باید به حفظ سور برگزیده یا آیات و عبارات منتخب قرآن هدایت کرد.
[۳] . البته این پیشنهاد هرگز به این معنا نیست که در ۵ روزی که به حفظ قسمتهای جدید می‌پردازید، برنامه‌ای برای مرور و تکرار محفوظات قبلی نداشته باشید. مقصود ما این است که حفظ قسمتهای جدید باید در کنار مرور قسمتهای قبل انجام گیرد. چنانکه پیشتر هم گفته‌ایم، در حفظ قرآن، مرور و نگهداری محفوظات همواره مقدم بر حفظ قسمتهای جدید است.
[۴] . بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۷۱٫
[۵] . همواره مترصد شرکت در محافل، مسابقات و آزمونهای حفظ قرآن باشید و بدانید که این کار منافاتی با داشتن نیت خالصانه و حفظ قرآن برای رضای خدا ندارد. شرکت در اینگونه برنامه‌ها تأثیر بسیار زیادی در افزایش و تقویت انگیزه حافظان قرآن و آمادگی مطلوب و همیشگی آنان دارد و مسیر دستیابی به حفظ کل قرآن را بر آنان هموار می‌کند.