مراحل حفظ یک مقطع
مقطع یا واحد حفظ مقداری از متن قرآن است که حافظ در هر نوبت به محفوظات قبلی خود اضافه می‌کند. پیشنهاد می‌شود علاقمندان، حفظ مقاطع جدید را بر اساس معیار «نیم‌صفحه» یا «صفحه» انجام دهند؛ زیرا انجام این کار به فرد در جهت حاکم کردن هر چه بیشتر نظم در کار خود کمک می‌کند و حافظه نیز بهتر می‌تواند با حفظ یک مقدار ثابت (یعنی نیم یا یک صفحه) در هر نوبت خود را سازگار نماید. [۱]
* نکته مهم: توصیه عموم اساتید حفظ و حافظان موفّق به علاقمندان حفظ قرآن این است که در ابتدای کار و حداقل در سه ماه اول، مقطع حفظ خود را از «نیم‌صفحه» بیشتر نکنند. توجه به این نکته فرد را از آفاتی که دامنگیر بسیاری از مشتاقان حفظ می‌شود ـ از جمله از دست دادن شوق و حرارت اولیه برای حفظ قرآن، خستگیهای روحی و جسمی، احساس دلزدگی نسبت به حفظ و حتی تلاوت قرآن و … ـ باز می‌دارد و علاوه بر تقویت و افزایش اشتیاق و انگیزه درونی، آمادگی و کارکرد حافظه را نیز افزایش می‌دهد. پس از این مدت، شخص می‌تواند مقطع حفظ را به یک صفحه افزایش دهد و تا پایان کار نیز به این روال پایبند باشد. حفظ کردن بیش از یک صفحه به عنوان حفظ جدید در هر نوبت، به هیچ وجه توصیه نمی‌شود.[۲]
اما برای حفظ یک مقطع (مثلاً یک صفحه) باید چه کارهایی انجام داد؟ در ادامه با برشمردن چند مرحله، به این پرسش پاسخ می‌دهیم:
* مرحله اول: اطمینان از صحت روخوانی و تسلط بر روانخوانی آیات: پیش از آغاز حفظ مقطعی خاص از قرآن، لازم است ابتدا روخوانی صحیح آن را فراگیریم و پس از تسلط بر روانخوانی، به حفظ آن اقدام نماییم. اهمیت این مرحله از آنجاست که اشتباه در روخوانی آیات موجب حفظ کردن نادرست آنها می‌شود و سپس تکرار چندباره این اشتباه، آن را در ذهن تثبیت می‌کند. آنگاه حافظ پس از پی بردن به اشتباه خود کار دشواری برای تصحیح آن خواهد داشت و با مشقت فراوان مواجه خواهد شد. از این رو لازم است فرد در ابتدا از صحت روخوانی آیات اطمینان یابد و پس از خواندن چندباره آنها و تسلط بر روانخوانی آیات به حفظ آنها بپردازد. برای اطمینان از صحت روخوانی می‌توانیم یک یا چند بار تلاوت ترتیل مقطع مورد نظر را گوش کنیم، یا نزد کسی که به صحت روخوانی او اعتماد داریم آن مقطع را تلاوت کنیم.
* مرحله دوم: تقطیع و تقسیم‌بندی آیات (با دقت در ارتباطات معنایی و لفظی آیات): پیش از پرداختن به حفظ مقطع مورد نظر (مثلاً صفحه اول جزء ۳۰) لازم است با دقت و تمرکز بر کل آیات صفحه، آن را به قطعات کوچک‌‌تری تقسیم کنیم. البته نباید در این کار افراط کنیم و باید توجه داشته باشیم که هر قدر تعداد این قطعات کمتر باشد، حفظ مقطع آسان‌تر خواهد بود. تقسیم کردن هر مقطع به دو یا سه قسمت تقسیم‌بندی مناسبی است. بدیهی است که انجام این تقسیم‌بندی وابسته به تسلط نسبی بر معانی و ترجمه آن مقطع است و تا زمانی که حافظ از موضوعات و مسائل مورد بحث در آیات آگاه نباشد نمی‌تواند کار تقطیع را انجام دهد. اهمیت توجه به ترجمه و معنای آیات در حفظ قرآن، از جمله در این مرحله خود را نشان می‌دهد و هر قدر این توجه عمیق‌تر و دقیق‌تر باشد، کیفیت و سهولت کار حفظ را افزایش می‌دهد. به تجربه نیز ثابت شده که اگر حفظ قرآن با دقت و تأمل هرچه بیشتر بر ترجمه و مفاهیم و حتی الامکان مطالعه تفسیر آیات همراه باشد، علاوه بر سهولت کار حفظ، ماندگاری بیشتر محفوظات را هم به دنبال خواهد داشت. برای مثال صفحه اول سوره نبأ را در نظر بگیرید. با دقت در مفهوم آیات آن می‌توانیم آن را به سه قسمت تقسیم کنیم؛ آیات ۱ تا ۵ (درباره قیامت)، آیات ۶ تا ۱۶ (درباره نشانه‌ها و نعمت‌های خدا) و آیات ۱۷ تا ۳۰ (با موضوع برپایی قیامت و اوصاف جهنم).
توجه و نگاه دقیق به الفاظ آیات (دقت در ارتباطات لفظی) نیز در برخی موارد می‌تواند راهگشا باشد و حافظ قرآن را در حفظ و بازیابی و مرور عبارات یاری دهد. برای مثال، توجه به کلمات ابتدایی آیات یک صفحه، عبارتهای پایانی آیات، کلمات جدیدی که قبلاً حفظ نکرده‌اید و برای شما تازگی دارد، کلمات و عبارات تکراری، آیات معروف و … نمونه‌هایی از دقت در ارتباطات لفظی است.
* مرحله سوم: آغاز حفظ آیات: در این مرحله اصل کار حفظ آغاز می‌شود و فرد آیات هر قسمت را جداگانه و با کیفیت زیر حفظ می‌کند:
اگر آیات مورد نظر آیات کوتاه (نیم‌سطر یا کمتر) باشد، زحمت ما کمتر است و کافی است آیات را تک‌تک حفظ کنیم و سپس آنها را دنبال هم قرار دهیم. برای این منظور باید ـ مثلاً ـ آیه اول سوره نبأ (عَمَّ یَتَساءَلونَ) را پس از یک یا چندبار از رو خواندن، از حفظ تکرار کنیم و پس از اطمینان از حفظ آن به سراغ آیه بعدی (عَنِ النَّبَأ العَظیمِ) برویم. آیه دوم را نیز به همین ترتیب (چندبار روخوانی و تکرار از حفظ) به ذهن بسپاریم و به سراغ آیه بعد برویم و این کار را تا حفظ تمامی آیات قسمت مورد نظر (تا آیه ۵) ادامه دهیم. بهتر است در این مرحله پس از حفظ هر آیه، یک بار آن را با آیات قبلی از حفظ بخوانیم و سپس به سراغ آیه بعد برویم. پس از پایان یافتن حفظ آیات هر قسمت، حداقل یک بار کل آن آیات را از حفظ می‌خوانیم و بعد به سراغ آیات قسمت بعد می‌رویم.
اما در صورتی که آیات مورد نظر برای حفظ آیات متوسط و بلند باشد چه باید کرد؟ در اینجا نیز روش کلی همان است که درباره آیات کوتاه گفتیم؛ با این تفاوت که حافظ باید آیات و عبارات متوسط و طولانی را با استفاده از علائم و نشانه‌های وقف ـ که معمولاً در قرآنها وجود دارد ـ و نیز با دقت در جمله‌بندی آیات به جملات و عبارتهای کوتاه تبدیل کند و سپس آنها را به همان روشی که در مورد آیات کوتاه گفتیم حفظ نماید و بعد یک یا چند بار کل آیه و در نهایت کل مقطع را از حفظ بخواند. آ
* مرحله چهارم: اتصال قطعات به یکدیگر: پس از حفظ کردن قطعات به ترتیب فوق، در این مرحله آنها را به یکدیگر متصل کرده و کل صفحه را چند بار از حفظ تکرار می‌کنیم. مقدار این تکرار تا زمانی است که فرد مطمئن شود می‌تواند کل مقطع را به صورت روان و بدون غلط از حفظ بخواند. بنابراین مقدار آن ممکن است برای هر فردی نسبت به دیگری متفاوت باشد.
با گذراندن مراحل فوق، شما می‌توانید در زمانی که حداکثر نیم ساعت به طول می‌انجامد، کل قطعه مورد نظر را با کیفیتی مطلوب حفظ کنید. [۳] اما باید توجه داشته باشید که ماندگاری این حفظ مشروط به عملی کردن مرحله پنجم، یعنی مرور و تکرار محفوظات است که در درس بعدی به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت.
* مرحله پنجم: مرور محفوظات در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت. توضیح این مرحله در درس بعدی (مرور و تکرار محفوظات) خواهد آمد.
پی نوشت:
[۱] . برای انتخاب مقطع حفظ پیشنهادهای دیگری نیز داده شده که مهم‌ترین آنها عبارت است از: مبنا قرار دادن تعداد آیات (مثلا حفظ ۵ تا ۱۰ آیه در هر نوبت) و مبنا قرار دادن زمان (که مقصود از آن در نظر گرفتن یک زمان ثابت ـ مثلاً نیم ساعت ـ برای حفظ قسمتهای جدید است). برای تفصیل بیشتر ر.ک: کتاب «نگاهی تحلیلی بر مبانی و روشهای حفظ قرآن کریم»، ص ۱۲۲ تا ۱۲۷٫
[۲] . البته افراد نابغه و کسانی که از ضریب هوشی بالایی برخوردارند، می‌توانند پس از مشورت با یکی از اساتید مجرّب حفظ قرآن و تأیید گرفتن از ایشان، تعداد صفحات بیشتری را برای حفظ جدید در هر روز انتخاب نمایند.
[۳] . زمان نیم ساعت زمان مورد نیاز برای حافظه‌های متوسط است و البته به شرط تداوم کار حفظ، این زمان به تدریج کاهش یافته و حتی به ۱۵ دقیقه کاهش می‌یابد.